مغز، اپی ژنتیک و نسل نفرین شده

✍️ دکتر محمد انتظاری طاهر
– متخصص مغز و اعصاب،

Neurological Associated, Utah, USA
metaher@msn.com

صدها سال است بشر معتقد است که هر فردی نه تنها مشخصات فیزیکی و مشخصات صورت را از اجداد خود به ارث می برد بلکه خوشبختی و یا بدبختی را به همان گونه به ارث می برد. این عقیده که ما نفرین فامیلی را به ارث می بریم همیشه در تاریخ اسطوره شناسی انسان نقش مهمی داشته. در چند ساله اخیر، روانشناسان با استفاده از روشهای علمی شروع به بررسی نقش صدمات تاریخی به اجداد ما و اینکه این صدمات چگونه می توانند اثر منفی داشته بر نسلهای بعدی داشته باشند، کرده اند.
این پژوهشها شامل بررسی فرزندان برده های آمریکایی آفریقایی تبار، نسلهای بعدی جانباختگان حمله اتمی هیروشیما، فرزندان نسل کشی در رواندا و همچنین فرزندان کشته شدگان حمله ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در آمریکا بوده اند.
یکی از برجسته ترین پژوهشگران در زمینه «وراثت صدمات از نسلی به نسل بعدی»، خانم «ماریا بریوهارت» از دانشگاه نیو مکزیکو آمریکاست. او از اعضای قبیله «لاکوتا»، یکی از قبائل سرخپوستان آمریکاست. پژوهش او بر روی بررسی «کشتار قبیله لاکوتا» در سال ۱۸۹۰ توسط ارتش آمریکا، و اثرات آن بر روی نسلهای بعدی در این قبیله است. پژوهشهای او‌ نشان داده که به دلیل همان کشتار، حتی تا به امروز، میزان افسردگی، خودآزاریهای رفتاری، و خشم در افراد قبیله دیده میشود. حتی میزان سکته های مغزی و قلبی علیرغم رسیدگیهای بهداشتی، هنوز دو برابر افراد دیگر در آمریکاست. میزان خودکشی هم به همین میزان بالاتر است.
پرفسور «جوی دیگروی» از دانشگاه ایالتی پورتلند، در کتاب خود (سندرم بردگی بعد از صدمات post traumatic slave syndrome) تاریخچه بردگی آمریکاییان آفریقایی تبار را که ۳۳۹ سال تحت شکنجه ها و تجاوز قرار گرفته بودند، بررسی کرده است. به عقیده او چون با این صدمات هیچوقت رفتار صحیحی از طرف جامعه صورت نگرفته، همچنان تا به امروز و ناخودآگاه اثرات آن باقی مانده اند. به عنوان مثال، حتی در داخل جوامع سیاهپوستان، رنگ سیاه پوست نمایانگر ارزش پایین تر اجتماعی است. مادران به موفقیتهای کودکان خود توجهی ندارند و کودکان را تشویق نمی کنند. چون در گذشته، برده های باهوشتر و با قابلیت تر، زودتر از خانواده جدا شده و ‌فروش می رفتند.
اما چرا چنین است و حتی صدها سال بعد از صدمات و آزارها، نسلهای بعدی دچار اختلالات روحی و جسمی بیشتر هستند؟
هنگامیکه کشتار، گرسنگی، و آزارهای جسمی و روحی رخ می دهد، اینها فقط بر روی روح و رفتار فرد اثر نمی کند بلکه باعث تغییرات عمیق سلولهای بدن می شود. این صدمات باعث تغییر کدهای ژنتیکی نمی شود بلکه بالاتر از آن باعث تغییر مولکول هایی می شود که عملکرد و بیان ژنها را کنترل می کنند. این سیستم کنترل ژنها، «اپی ژنتیک epigenetic» نامیده می شود.
اثرات صدمات گذشته بر روی اپی ژنتیک، اولین بار در کودکان هلندی گزارش شد که در ۱۹۴۴ تا ۱۹۴۵ به علت محاصره رژیم نازی آلمانها، در داخل رحم مادر مواجه با گرسنگی شده بودند. این کودکان «گرسنگان زمستان» نام گرفتند و در زمان بزرگسالی بیشتر از کودکان دیگر دچار چاقی، مرض قند و بیماریهای قلب و عروق شدند.
اما اپی ژنتیک چگونه عمل میکند؟ گروهی از مولکولهای «متیل methyl» هنگامیکه بر روی ژنها می نشینند، باعث مهار بعضی ژنها می شوند. در این کودکان استرس باعث کمبود مولکولهای «متیل» شده و ژنهای بیماری زا را فعالتر کرده و منجر به بیماریهای مختلف شد. با اینکه مادر دچار استرس گرسنگی شده بود ولی کاهش «متیلها» در کودک هم باعث بیماری شد.
اثرات اپی ژنتیک فقط محدود به مولکولهای «متیل» نمی شود بلکه میتواند اجزاء کروموزومها ( کروماتین)، پروتتینهایی که کروموزومها به دور آن می پیچند (هیستونها) و تولید هر نوع پروتیینی را تحت تاثیر قرار دهند.
بروس مک ایون Bruce McEwen از دانشگاه راکفلر نیویورک، تغییرات اپی ژنتیک را در اثر فقر، اعتیاد و خشونتهای خانوادگی بررسی کرده است. پژوهشهای او نشان داده که استرس باعث تشدید ترشح هورمون کورتیزول از غدد فوق کلیه می شود. این هورمون سپس باعث اختلال عملکرد منطقه هیپوکامپ (مسئول حافظه کوتاه مدت در مغز) شده و این افراد دچار فراموشی و رفتارهای غیر طبیعی می شوند. کورتیزول همچنین بر روی ناحیه آمیگدالا (منطقه درک ترس در مغز) اثر کرده و این افراد دچار ترس و اضطراب دائم می شوند. پژوهشگران دانشگاه دوک در کارولینای شمالی نشان داده اند که استرس مزمن و قرار گرفتن در مقابل صداهای شدید و خشونتهای متعدد باعث ازدیاد اتصال مولکولهای «متیل» به ژن انتقال دهنده سروتونین شده و این افراد دچار افسردگی و واکنشهای غیر طبیعی جنگ و گریز می شوند.
اما آیا این تغییرات اپی ژنتیکی به نسلهای بعدی منتقل میشود؟
مایکل اسکینر Michael Skinner از دانشگاه دولتی واشنگتن، گزارش نموده که تغییرات اپی ژنتیکی در گیاهان، حشرات، پرندگان، جوندگان و انسان دیده شده است. در جوندگان، این تغییرات در ۱۰ نسل بعدی و در گیاهان در صدها نسل بعد هم باقی می ماند.
در یک پژوهش، اسکینر چندین جنین حیوانات جونده را در معرض سمهای محیطی( بی پی آ مواد پلاستیکی، د د ت که نوعی حشره کش است و سوخت موتور جت) قرار داد و این جوندگان به علت این سموم دچار تغییرات اپی ژنتیک و در نتیجه نواقص مادرزادی شدند. جالب آنکه چهار نسل متوالی همان جوندگان، در حالیکه که در معرض هیچ سمی قرار نگرفته بودند هنوز همان نقصها و بیماریها را نشان دادند. این مشاهده نشان داد که تغییرات اپی ژنتیکی می تواند برای نسلها باقی بماند.
پژوهشهای بروس مک ایون نشان داده که در انسان هر چه شدت خشونت abuse در مورد کودکان بیشتر باشد، تغییرات اپی ژنتیک بر روی هیپوکامپ، آمیگدالا و حتی لوب پیشانی (محل عملکردهای شناختی مغز)، شدیدتر خواهد بود و فرد را در بزرگسالی مستعد به بیماریهای مختلف مغزی می کند و این حتی میتواند به نسلهای بعدی منتقل شود.
مک ایون معتقد است که اگر چه ما نمی توانیم ساعت را به عقب برگردانیم و تغییرات اپی ژنتیک را متوقف کنیم ولی با انعطاف پذیری و برخورد صحیح و جلوگیری از خشونتها و صدمات به کودکان می توانیم از تغییرات بیشتر اپی ژنتیک و صدمه بیشتر به نسلهای بعدی جلوگیری کنیم.