مغز و فرآیند لذت: خوشی یا اعتیاد

✍️ دکتر محمد انتظاری طاهر
– متخصص مغز و اعصاب،

Neurological Associated, Utah, USA
metaher@msn.com

جوامع امروزی بسیار لذت جو شده اند. اکثر مردم به دنبال دسترسی آسان و سریع به لذت هستند. به عقیده افرادی که دنباله رو فلسفه لذت پرستی (هدونیسم) هستند، شادی فقط از طریق لذت بردن و خوش باشی به دست می آید. در مقابل، عده ای دیگر، رسیدن به خوشحالی را فقط از طریق آگاهی و هدفمندی، امکانپذیر می دانند(فلسفه سعادت گرایی eudemonism). پژوهشهای نوروساینس هم، دو شبکه عصبی که ارتباط تنگاتنگی با هم دارند، را برای این دو فلسفه لذت طلبی، یافته اند.
مغز انسان چندین ساختار مربوط به هم دارد که باعث درک لذت میشود. یکی از این ساختارها که در بالای ساقه مغز قرار دارد،  ventral tegmental area یا VTA نام دارد. هنگامیکه ما به نوعی لذت را تجربه می کنیم (غذای خوشمزه و یا مصرف مواد مخدر) ناحیه VTA تولید ماده ای شیمیایی به نام «دوپامین» می کند. سپس دوپامین به هسته ای در لوب گیجگاهی به نام «آمیگدالا» می رود. این هسته مسئول کنترل احساسی مثل «حس لذت» است. این ارتباطات عصبی «شبکه پاداش» نام گرفته است. اما بعد از تحریک آمیگدالا، دوپامین به هسته دیگری در قسمت میانی مغز می رود، به نام استریاتوم، که منطقه مسئولِ «یادگیری عادتها» است. یعنی اگر از خوردن یک کیک شکلاتی لذت می بریم، تحریک استریاتوم، باعث خواست مجدد کیک می شود. در مورد مواد مخدر تحریک این منطقه باعث شروع اعتیاد می شود. در مورد شخصی که مثلا مصرف دائم کوکایین دارد علاوه بر ایجاد لذت، ترشح دائم دوپامین باعث رشد بیشتر سلولهای عصبی در «شبکه پاداش» شده و این فرآیند است که منجر به «اعتیاد» می شود. همین پروسه در مورد «قمارکردن» هم اتفاق می افتد. اما چرا قمار لذتبخش است؟ پژوهشها بر روی میمونهای عالی (پریماتها) و انسان نشان داده که «عدم قطعیت نتیجه یک عملکرد uncertainty» مانند قمار، باعث ازدیاد سطح دوپامین VTA می شود. در مورد اعتیاد به شبکه های اجتماعی مثل فیس بوک هم، چنین اتفاقی می افتد. فیس بوک و یا دیگر شبکه های اجتماعی، به طور اتفاقی پیام هایی را می فرستند که قابل پیش بینی نیستند، که این باعث اعتیاد به این شبکه ها می شود.

آیا تمام فرآیندهای لذت طلبی مشکل ساز هستند؟ جواب مسلما منفی است. هنگامیکه سیستم پاداش در ناحیه VTA تحریک می شود، دوپامین تولید شده می تواند وارد ناحیه دیگری از مغز هم شود که «اینسولا» نام دارد. این ناحیه ارتباط تنگاتنگی با قسمتهای مختلف لوب پیشانی مغز دارد که مسئول آینده نگری و طلب رفاه و سعادت (نه لذت طلبی محض) است. به عنوان مثال، ورزش کردن باعث تحریک سیستم پاداش مغز می شود و بسیاری از ورزشکاران حرفه ای، هنگام ورزش حالت سرخوشی دارند. پژوهشها نشان داده که در دوندگان ماراتون، علاوه بر دوپامین، مواد شیمیایی تخدیری (تریاکی) و کانابینویید (حشیشی) طبیعی مغز شدیداً افزایش یافته و باعث سرخوشی آنها می شود. در این حالت ورزشکاران حتی درد را حس نمی کنند. نیکوکاری و کمکهای خیریه هم باعث تحریک سیستم پاداش مغز می شوند. در یک پژوهش توسط ویلیام هاربا در دانشگاه اورگون آمریکا، نشان داده شده که کمک های خیریه به اندازه دریافت پول باعث تحریک سیستم پاداش در مغز می شود. موسقیدانان و هنرمندان هم وقتی قطعه ای موسیقی و یا اثری هنری خلق می کنند، میزان دوپامین در سیستم پاداش آنها افزایش می یابد. حتی به دست آوردن اطلاعات و شوق دانستن، باعث انگیختگی سیستم لذت در مغز می شود.

خلاصه کلام اینکه، پژوهشهای نوروساینس نشان داده اند که فرآیند لذت چه به اشتباه منجر به اعتیاد به داروها بشود، و چه منجر به نتایج سعادت بخش مثل نیکوکاری، در هر دو مورد از سیستم یکسانی (شبکه پاداش) در مغز آغاز می شود. فرآیند ِ لذت، فقط به صورت یک قطب نما عمل می کند، صرف نظر از اینکه انتخاب ما برای نتیجه لذت، کدامیک باشد.